Józef Elsner
Józef Antoni Franciszek (Joseph Anton Franciskus)[1] Elsner (1769–1854) – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli muzyki polskiej okresu oświecenia i preromantyzmu; kompozytor, dyrygent, teoretyk muzyki, publicysta, działacz muzyczny i pedagog. Zajął ważne miejsce w historii muzyki m.in. jako prekursor polskiej szkoły narodowej, a także jako nauczyciel Chopina, u którego wcześnie dostrzegł geniusz muzyczny.
Urodził się w Grodkowie (Grottkau) na Śląsku, na terenie przyłączonej do Prus części Księstwa Nyskiego. Miał pochodzenie niemieckie. Wywodził się z lokalnej społeczności śląskiej, wśród której dominowało poczucie przynależności do kręgu kultury niemieckiej, a tradycja polska zaznaczała się słabo; sam otrzymał wychowanie niemieckie nacechowane pewną niechęcią do polskości. Początkowo nie znał języka polskiego – opanował go dopiero w wieku dwudziestu paru lat (po 1792 r., tj. w okresie lwowskim swego życia). Ojciec kompozytora, Franz Michael, prowadził zakład stolarski i trudnił się m.in. naprawą instrumentów muzycznych; jednocześnie przejawiał zamiłowanie do śpiewu i był harfistą amatorem. Matka – Anna Barbara z d. Matzke pochodziła z Kłodzka i była córką cenionego lutnika, mającego rozległe kontakty wśród artystów.
Józef Elsner rozpoczął swą edukację muzyczną w rodzinnym Grodkowie, gdzie w ramach obowiązków szkolnych śpiewał w chórze kościelnym. Już w dzieciństwie zdradzał wybitne zdolności muzyczne i podejmował próby komponowania. Od 12 roku życia kształcił się (w zakresie ogólnym i muzycznym) we Wrocławiu – w szkole przyklasztornej o.o. dominikanów, a następnie w jezuickim Gimnazjum św. Macieja. Uczył się tam m.in. gry na skrzypcach, śpiewu i techniki basso continuo; nie przejawiał większego zainteresowania językiem polskim, którego nauka należała do obowiązkowego programu szkolnego (jednak z tego okresu pochodzą jego pierwsze fascynacje polską pieśnią kościelną). Jeszcze przed ukończeniem gimnazjum został zaangażowany do wrocławskiego chóru operowego i orkiestry teatralnej. Równolegle rozwijał twórczość kompozytorską; publiczne wykonanie jego motetu Ave Maria (obecnie zaginionego) odbiło się szerokim echem w środowisku muzycznym Wrocławia.
W 1788 r., dzięki otrzymaniu stypendium od władz miejskich Grodkowa, rozpoczął studia na Uniwersytecie Wrocławskim (Leopoldinum) – początkowo na wydziale teologicznym, a potem medycznym. Rok później udał się do Wiednia z zamiarem kontynuowania studiów lekarskich, lecz wkrótce po immatrykulacji zrezygnował z nich z powodu przedłużającej się choroby. Ostatecznie, zafascynowany bogatym życiem kulturalnym Wiednia, postanowił wrócić do kariery muzycznej.
Jesienią 1791 r. objął posadę skrzypka w orkiestrze teatralnej w Brnie (Morawy), gdzie próbował swych sił również jako dyrygent. Wiosną 1792 r. przeniósł się do Lwowa (ówczesnej stolicy tzw. Królestwa Galicji i Lodomerii pod rządami austriackimi) na stanowisko drugiego kapelmistrza orkiestry tamtejszego teatru niemieckiego. W cesarsko-królewskim teatrze miały miejsce premiery jego dwóch oper skomponowanych do tekstów niemieckich: Die seltenen Brüder i Der verkleidete Sultan.
Siedmioletni pobyt we Lwowie miał przełomowe znaczenie dla dalszej kariery Elsnera. Kompozytor aktywnie włączył się w nurt kultury polskiej. Od tego czasu datuje się jego wieloletnia współpraca z Wojciechem Bogusławskim, który po klęsce powstania kościuszkowskiego opuścił Warszawę i w 1795 r. objął dyrekcję teatru lwowskiego. Pod wpływem współpracy z Bogusławskim i małżeństwa z Polką, Klarą Abt[2], Elsner podjął intensywną naukę języka polskiego. W swoich kolejnych operach zaczął wykorzystywać libretta polskie (w okresie lwowskim skomponował m.in. operę Amazonki czyli Herminia do libretta Bogusławskiego), a w twórczości instrumentalnej coraz częściej nawiązywał do polskiej muzyki ludowej. Oprócz komponowania i pracy w teatrze aktywnie działał na rzecz ożywienia ruchu muzycznego we Lwowie, m.in. założył tam towarzystwo filharmoniczne pod nazwą Akademia Muzyczna, zajmujące się w latach 1795–97 organizowaniem regularnych koncertów.
W 1799 r. – po powrocie Bogusławskiego do Warszawy – Elsner przyjął jego zaproszenie do objęcia stanowiska dyrektora muzycznego i dyrygenta warszawskiego Teatru Narodowego. Funkcję tę sprawował przez 25 lat – początkowo samodzielnie, a od 1810 r. wspólnie z pełniącym obowiązki „drugiego dyrektora muzyki” Karolem Kurpińskim (współpraca z Kurpińskim nie układała się jednak pomyślnie, co doprowadziło w 1824 r. do odsunięcia Elsnera od kierownictwa teatru). W ciągu swej długoletniej działalności w operze warszawskiej Elsner wprowadził na scenę wiele dzieł ze światowego repertuaru operowego, a także własnych, z których na pierwszy plan wysuwają się takie tytuły, jak: Sułtan Wampum czyli Nieroztropne życzenie, Siedem razy jeden i Andromeda, a także osnute na tle historii narodu polskiego opery Leszek Biały czyli Czarownica z Łysej Góry, Król Łokietek czyli Wiśliczanki oraz Jagiełło w Tenczynie.
Elsner rozwinął w Warszawie szeroką działalność w zakresie edukacji muzycznej, prowadząc w latach 1821–31 utworzone przez siebie szkoły muzyczne o różnych poziomach nauczania: Szkołę Elementarną Muzyki i Sztuki Dramatycznej, Instytut Muzyki i Deklamacji oraz Szkołę Główną Muzyki, związaną z Uniwersytetem Warszawskim. W tej ostatniej wykształcił wielu polskich kompozytorów, wśród nich Fryderyka Chopina (o którym napisał: „szczególna zdatność, geniusz muzyczny”), a także Feliksa Ignacego Dobrzyńskiego czy – objętego programem digitalizacji muzykaliów łańcuckich – Kaspra Napoleona Wysockiego.
W 1802 r. otworzył pierwszą w Warszawie sztycharnię nut oraz wydawnictwo muzyczne, w którym w ciągu kilku lat wydał szereg publikacji nutowych, m.in. zredagowane przez siebie 24 numery miesięcznika Wybór pięknych dzieł muzycznych i pieśni polskich.
Jako teoretyk muzyki zajmował się m.in. analizą powiązań między cechami melodycznymi i metrorytmicznymi polskiej muzyki ludowej a intonacją i akcentacją (prozodią) właściwą polszczyźnie. Opublikował dwie prace z tego zakresu: Rozprawę o metryczności i rytmiczności języka polskiego (1818 r.) oraz Rozprawę o melodii i śpiewie (1830 r.).
Był członkiem rzeczywistym i honorowym wielu polskich i europejskich towarzystw muzycznych. Utrzymywał rozległe kontakty w kręgach artystycznych, naukowych i wydawniczych Niemiec, Austrii i Francji. Warto dodać, że zgodnie z powszechnym zwyczajem panującym wśród prominentnych postaci epoki oświecenia należał do loży wolnomularskiej, w której sprawował wysokie funkcje.
Zmarł w wieku 84 lat w Kolonii Elsnerów – podwarszawskiej posiadłości, którą wydzierżawił od rządu jeszcze przed powstaniem listopadowym (położonej na terenie obecnej warszawskiej dzielnicy Targówek). Bezpośrednio po jego śmierci zawiązał się komitet mający na celu opiekę nad jego spuścizną, działający pod przewodnictwem kompozytora księcia Kazimierza Lubomirskiego, autora tłumaczenia z języka niemieckiego Sumariusza moich utworów muzycznych Józefa Elsnera.
Należy pamiętać, że działalność Elsnera w Warszawie – zwłaszcza ta pedagogiczna, prowadzona w ramach utworzonych przez niego instytucji edukacyjnych – była w dużej mierze uzależniona od zmiennej i stopniowo zaostrzającej się sytuacji politycznej. Elsner funkcjonował w mieście pozostającym kolejno w obrębie Prus Południowych, Księstwa Warszawskiego, wreszcie Królestwa Polskiego, był też świadkiem powstania listopadowego. Na kartach niektórych jego partytur można znaleźć wątpliwe dedykacje, kierowane m.in. do Fryderyka Wilhelma III czy Mikołaja I. Były one jednak zgodne z ówczesnym obyczajem, często podyktowane względami praktycznymi lub finansowymi. Niewątpliwie wyrazem prawdziwych sympatii politycznych kompozytora było zadedykowanie opery Andromeda Bonapartemu, uchodzącemu za przyjaciela sprawy polskiej, a także skomponowanie podczas powstania listopadowego muzyki do jednoaktowej sceny lirycznej Franciszka Salezego Dmochowskiego pt. Powstanie narodu.
Dorobek kompozytorski Elsnera jest niezwykle bogaty, porównywalny pod względem liczebności dzieł ze spuścizną po klasykach wiedeńskich. Obejmuje m.in. 33 msze (wliczając w to samodzielne części mszalne), 4 oratoria i pasje (w tym oratorium Passio Domini Nostri Jesu Christi), 85 ofertoriów, hymnów, motetów i innych utworów religijnych, 45 oper i innych dzieł scenicznych, 55 kantat, 90 pieśni solowych i chóralnych, 8 symfonii, 2 koncerty skrzypcowe, koncert fletowy, ponad 20 utworów kameralnych oraz 31 utworów fortepianowych (w tym 4 sonaty)[3]. Część z tych utworów zaginęła.
Mirosław Płoski
[1] Wydaje się, że przyczyną pewnego zamieszania wokół imion kompozytora, określanego często błędnie – także w publikacjach naukowych – jako Józef Ksawery (Joseph Xaver), jest poświęcony mu artykuł biograficzny autorstwa Wojciecha Bogusławskiego (zob. W. Bogusławski, Dzieła dramatyczne, t. 7, Warszawa 1823, s. 11–30).
[2] Klara Abt była pierwszą żoną Elsnera; zmarła w 1797 r. Drugie małżeństwo Elsner zawarł w 1802 r. z Karoliną Drozdowską, warszawską śpiewaczką (zm. w 1852 r.).
[3] Liczba kompozycji określona na podstawie spisu dzieł Elsnera zamieszczonego w studium Aliny Nowak-Romanowicz, Józef Elsner, monografia, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1957, s. 265–326.
Utwory:
- Polonez E-dur na temat uwertury do opery „Lodoïska” Rodolphe'a Kreutzera
na orkiestrę - Polonez E-dur na temat marsza z opery „Woziwoda” Luigi Cherubiniego
na orkiestrę
