Marcello di Capua – wybrane zagadnienia biograficzne
Fakty i hipotezy
Kiedy właściwie się urodził...
Wiadomo, że Marcello di Capua urodził się pod koniec pierwszej połowy XVIII w., zmarł – jak zapisano w księdze zgonów (liber mortuorum) parafii łańcuckiej[1] – w dniu 2 kwietnia 1819 r.[2]
Ustalenie dokładnej daty urodzin kompozytora jest trudne z powodu braku materiałów źródłowych. Wszelkie opublikowane na ten temat dane są tylko przypuszczeniami opartymi na przesłankach pośrednich (niekiedy wzajemnie się wykluczających). W piśmiennictwie muzycznym zaznaczają się spore rozbieżności między poszczególnymi badaczami; różnice sięgają tu nawet siedemnastu czy więcej lat. Eitner, Loewenberg, Meloncelli, a za nimi Biegański i Lanfranchi[3] opowiadają się za rokiem 1740, a nawet typują wcześniejszy przedział lat (1730–40 – Meloncelli razem z McClymonds, New Grove – wydanie drugie oraz wersja online[4]), podczas gdy Owoc, Chodkowski i Majewska-Maszkowska[5] wymieniają rok 1747, wyliczony „arytmetycznie” na podstawie znanej im, choć niezweryfikowanej adnotacji w łańcuckiej księdze zgonów. O ile zatem parafialny liber mortuorum definitywnie rozstrzyga o dacie śmierci Marcello di Capua (co jednak nie zostało szerzej nagłośnione wśród leksykografów), o tyle jego data urodzenia nadal pozostaje wątpliwa.
Na wspomnianym kościelnym świadectwie zgonu wiek zmarłego określono – czy też oszacowano – na 72 lata. Taki zapis istotnie wskazuje na to, że Marcello di Capua urodził się w 1746 lub 1747 r., jednak z drugiej strony przyjęcie tej właśnie daty „komplikuje” faktografię z wczesnych lat rzymskich kompozytora; w związku z tym zapis, o którym mowa, traci na wiarygodności[6].
Jak zatem przedstawiają się fakty z początkowego okresu działalności Marcella w Rzymie? Jego pierwsze kompozycje, o których wzmiankuje się w źródłach – intermezza Pantomime ed ariette in musica da recitarsi nel Teatro dei Signori Capranica oraz La schiava astuta – były tam wykonane odpowiednio w 1764 r. i podczas karnawału 1765 r. Z kolei w rzymskim „Diario Ordinario” nr 8328 odnotowano, że 15 grudnia 1771 r. w oratorium przy kościele San Girolamo della Carità został odegrany utwór religijny młodego twórcy, zatytułowany Il vello di Gedeone; wykonanie odniosło ogromny sukces dzięki „harmonijnej, dobrze skomponowanej muzyce” (l’armoniosa e ben composta musica)[7]. Wreszcie, jak utrzymuje Zanetti, opierając się na rękopiśmiennych źródłach w archiwum Accademia di Santa Cecilia w Rzymie, kompozytor w ostatnim kwartale 1767 r. miał sprawować mandat caporione (administratora) X dzielnicy rzymskiej Campitelli[8].
Wszystko to oznacza, że Marcello di Capua – o ile uznać za jego datę urodzenia rok 1747, wytypowany przez część polskich badaczy na podstawie łańcuckiej księgi zgonów – zaczął odnosić swe udokumentowane sukcesy artystyczne zadziwiająco młodo, a poszczególne wydarzenia w jego biografii następowały niejako przedwcześnie. Należy jednak zastrzec, że jakikolwiek kategoryczny pogląd w tej sprawie byłby trudny do obrony, poruszamy się bowiem w sferze domysłów.
Za przyjęciem wcześniejszej daty urodzenia, tj. roku 1740, przemawia notatka źródłowa Ghezziego[9], a także opinia współczesnej włoskiej muzykolog Arielli Lanfranchi. (Nie wdając się w tym miejscu w szczegółową analizę źródeł historycznych, warto przypomnieć, że to właśnie na podstawie zapisków Pier Leone Ghezziego, włoskiego malarza z XVIII w., domniemywa się, iż w 1740 r. w rodzinie rzymskiego kompozytora Rinalda di Capua urodził się syn – najprawdopodobniej Marcello). Lanfranchi, skłaniając się ku przypuszczeniu, że Rinaldo był ojcem Marcella, podpiera swą hipotezę całym szeregiem spostrzeżeń, z których jedno bezpośrednio rzutuje na wyznaczenie daty urodzin młodszego z kompozytorów. Autorka ta argumentuje, że skoro w 1769 r. Marcello przejął po Rinaldzie funkcję kompozytora rezydenta w Kolegium Nazareńskim w Rzymie – instytucji o wielkim prestiżu, musiał być już w tym czasie człowiekiem dojrzałym; wiek 29 lat, wyliczony na podstawie kluczowej notatki Ghezziego, wydaje się ku temu jak najbardziej właściwy[10]. Opinię włoskiej badaczki zdają się potwierdzać przytoczone wyżej źródła historyczne informujące o publicznych wykonaniach dzieł Marcella w Rzymie począwszy od 1764 r.
Dodatkowym argumentem na rzecz „wczesnej” daty urodzenia Marcella może być fakt, że po 1800 r. kompozytor znacznie ograniczył działalność twórczą; taka sytuacja byłaby bardziej prawdopodobna w wypadku twórcy ponad sześćdziesięcioletniego niż młodszego o sześć czy siedem lat.
Skąd pochodził...
Jedną z nadal niewyjaśnionych okoliczności w pełnej luk i zagadek biografii Marcello di Capua pozostaje jego miejsce urodzenia. W leksykografii przyjmuje się, że urodził się on w Kapui – niewielkim mieście o starożytnym rodowodzie, należącym w owym czasie do Królestwa Neapolu. Na taką proweniencję kompozytora miałby wskazywać przydomek „di Capua”, nawiązujący wprost do nazwy miasta. Prawdopodobnie właśnie z Kapui bądź okolic Neapolu pochodził domniemany ojciec Marcella – Rinaldo di Capua (ur. ok. 1705–10 r., zm. ok. 1780 r.), którego Charles Burney, XVIII-wieczny muzykolog-podróżnik, opisał jako działającego w Rzymie „pełnego żaru, genialnego kompozytora neapolitańskiego”[11]. Zgodnie z relacją Burneya Rinaldo, będąc „nieślubnym synem wysoko postawionej osobistości”, został „porzucony przez ojca”[12], co mogłoby oznaczać, że nie nosił nazwiska rodowego, lecz określał się za pomocą przydomka. Możliwe, że w Rzymie przydomek Rinalda zaczął funkcjonować jako nazwisko (o typowej formie odmiejscowej z przedrostkiem „di” [13]). Jeśli tak, to uprawniona wydaje się hipoteza, że Marcello di Capua po prostu przejął nazwisko po ojcu[14]. W konsekwencji nie można wykluczyć, że faktycznym miejscem urodzenia Marcella był Rzym, a więc miasto, z którego pochodzą najwcześniejsze dokumenty na jego temat. Warto przy tej okazji dodać, że prawdopodobna matka Marcella – Agata Lamparelli (żona Rinalda di Capua) była rzymianką[15].
Co ciekawe, zarysowana wyżej hipoteza „rzymska”, nawet jeżeli wydaje się bliższa prawdy niż utarty pogląd o kapuańskim pochodzeniu Marcella, może być podważona w najbardziej zaskakujący sposób. Na podstawie zapisków Pier Leone Ghezziego, który w 1739 r. sporządził, a później opatrzył komentarzem rysunek około trzydziestoletniego Rinalda, można przypuszczać, że Marcello przyszedł na świat w Lizbonie. W komentarzu Ghezziego czytamy: „Rzeczony [Rinaldo] udał się do Portugalii dnia 18 marca 1740 roku wraz z żoną brzemienną od pięciu miesięcy i opuścił Rzym, by za sumę tysiąca skudów rocznie zająć się [tam] komponowaniem oper”[16]. Wiele wskazuje na to, że około lipca 1740 r. w Lizbonie Rinaldo doczekał się potomka, którym mógł być właśnie Marcello.
Bernardini?
Rozważania na temat miejsca urodzenia Marcella di Capua łączą się z kolejną interesującą i ważną kwestią, która domaga się zbadania od podstaw. Rzecz dotyczy autentyczności nazwiska Bernardini, powszechnie przypisywanego kompozytorowi w piśmiennictwie muzykologicznym. W świetle ostatnich badań wydaje się ono wątpliwe, ponieważ nie jest udokumentowane źródłowo. Sam twórca sygnował wszystkie swoje dzieła nazwiskiem (przydomkiem?) „di Capua”.
Tymczasem już w 1790 r., w trzy lata po prapremierze w rzymskim Teatro Valle głośnego dramma giocoso Marcella di Capua zatytułowanego La donna di spirito, w tzw. starym leksykonie Gerbera pojawiło się krótkie hasło „Bernardini”. Zagadkowe nazwisko zostało podane bez imienia i daty urodzenia, ale w powiązaniu z premierą ww. opery[17]. W następnym wydaniu leksykonu (1812 r.) Gerber dodał imię „Marcello” i uzupełnił nazwisko Bernardini o przydomek „di Capua”[18]. Trzeba jednak podkreślić, że żadne źródła bezpośrednio związane z osobą kompozytora lub pochodzące z jego najbliższego otoczenia nie legitymizują nazwiska Bernardini. Co ciekawe, Burney, wyliczając rzymskich kompozytorów operowych XVIII w., wymienia nazwiska „Marcello di Capua” oraz „Bernardini” osobno – jako nazwiska dwóch różnych twórców działających niemal równolegle.[19].
Mirosław Płoski
[1] Liber Mortuorum ex Oppido Łańcut ab anno 1786 ad annum 1831, t. 1, s. 82; księga jest przechowywana w kancelarii parafii rzymskokatolickiej pw. św. Stanisława Biskupa w Łańcucie.
[2] Biegański, a za nim Chodkowski, mylnie podają datę zapisaną w Liber Mortuorum jako 2 maja 1819 r.; zob.: Krzysztof Biegański, Biblioteka muzyczna Zamku w Łańcucie. Katalog, Kraków 1968, s. 15; Andrzej Chodkowski, Bernardini Marcello, hasło [w:] Elżbieta Dziębowska (red.), Encyklopedia muzyczna PWM, część biograficzna, t. ab, Kraków 1979, s. 302.
[3] Por.: Rob.[ert] Eitner, Bernardini di Capua, Marcello, hasło [w:] Biographisch-Bibliographisches Quellen-Lexikon der Musiker und Musikgelehrten, t. 1, Leipzig 1900, s. 470; Alfred Loewenberg, Bernardini, Marcello, hasło [w:] Eric Blom (red.), Grove’s Dictionary of Music and Musicians, wyd. V, London–New York 1954, t. I, s. 677–678; Raoul Meloncelli, Bernardini Marcello, detto Marcello da Capua, hasło [w:] Dizionario biografico degli italiani, t. 9, Roma 1967, s. 185; Krzysztof Biegański, Biblioteka…, op. cit., s. 15 (warto zauważyć, że Biegański, wyznaczywszy datę urodzenia kompozytora na ok. 1740 r., informuje następnie, że zmarł on w 1819 r. w wieku 72 lat; zapewne nie byłoby tego typu nieścisłości, gdyby nie nagła śmierć autora katalogu jeszcze przed oddaniem maszynopisu do druku); Ariella Lanfranchi, Di Capua, Rinaldo, hasło [w:] Dizionario biografico degli italiani, t. 39, Roma 1991, http://www.treccani.it/enciclopedia/rinaldo-di-capua_(Dizionario-Biografico) [dostęp 2.5.2012].
[4] Zob. Raoul Meloncelli, Marita P. McClymonds, Bernardini, Marcello, hasło [w:] Stanley Sadie (red.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, wyd. II, London–New York 2001, t. 1, s. 429–430, a także wersja online, http://www.oxfordmusiconline.com/subscriber/article/grove/music/02857 [dostęp 2.5.2012].
[5] Por.: Maria Małgorzata Owoc, Marcello Bernardini di Capua i jego twórczość orkiestrowa w zbiorach Zamku w Łańcucie (praca magisterska w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego), Warszawa 1973, s. 3; A. Chodkowski, Bernardini…, op. cit.; Bożenna Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736–1816), Wrocław 1976, s. 332.
[6] Wpisy do księgi zawierają podstawowe informacje o kolejnych zmarłych, rozmieszczone systematycznie w siedmiu rubrykach (ale bez daty urodzenia). W obrębie całego tomu w kolumnie „Dies Vitae” (wiek zmarłego) nigdzie nie pozostawiono pustych pól, a żadna z wypisanych tam liczb nie została oznaczona pytajnikiem itp. Wygląda więc na to, że ewentualny brak ścisłych danych na temat wieku jakiegoś zmarłego nie stanowił przeszkody do rutynowego wypełnienia rubryki „Dies Vitae”, a to z kolei oznacza, iż w takich przypadkach wpis musiał być szacunkowy.
[7] „Diario Ordinario” (Cracas) 1771, nr 8328, s. 8–9.
[8] Zob. Emilia Zanetti, Bernardini Marcello, hasło [w:] Silvio D’Amico (red.), Enciclopedia dello spettacolo, t. 2, Roma 1954, s. 359 (na podstawie niewydanych notatek Alberta Camettiego).
[9] Pier Leone Ghezzi, [odautorski opis rysunku:] Il compositore Rinaldo da Capua (ok. 1740), w zbiorach Biblioteki Watykańskiej, reprodukcja [w]: Giancarlo Rostirolla (red.), Il Mondo Novo musicale di Pier Leone Ghezzi, Ginevra–Milano 2001, s. 173, ryc. 193.
[10] Zob. A. Lanfranchi, Di Capua, Rinaldo, op. cit.
[11] W oryginale angielskim: „a Neapolitan composer of great genius and fire” – Charles Burney, A General History of Music, from the Earliest Ages to the Present Period, t. 4, London 1789, s. 558.
[12] Zob. idem, The Present State of Music in France and Italy: or, The Journal of a Tour through those Countries, London 1773, s. 293. Warto zauważyć, że z tekstu Burneya nie wynika jednoznacznie, gdzie właściwie ojciec Rinalda pełnił swoje wysokie funkcje: „At Rome I also had frequent conversations with Rinaldo di Capua, an old and excellent Neapolitan composer. He is the natural son of a person of very high rank in that country (…)”; nb. określenie „Neapolitan composer” może być mylące i oznaczać kompozytora identyfikującego się ze szkołą neapolitańską.
[13] W nazwisku Marcella pojawia się niekiedy przedrostek „da”. Sam Marcello konsekwentnie używał formy „di Capua”.
[14] Tę hipotezę pierwszy wysunął Marian Wallek-Walewski, zob. idem, Nadworny muzyk Izabeli Lubomirskiej: Marcello Bernardini, „Ruch Muzyczny” 1958 nr 8, s. 28; trzeba jednak zaznaczyć, że autor (a za nim dalsza część polskich badaczy) pomylił imię Rinalda, zmieniając je na „Enrico”.
[15] P.L. Ghezzi, [odautorski opis rysunku:] Agata Lamparelli, moglie del compositore Rinaldo da Capua (1724 r.), w zbiorach Biblioteki Watykańskiej, reprodukcja [w]: G. Rostirolla (red.), op. cit., s. 122, ryc. 95.
[16] P.L. Ghezzi, [odautorski opis rysunku:] Il compositore Rinaldo…, op. cit. („il d.o Leonardo [właściwie: Rinaldo – M.P.] partì per Portugallo alli 18 marzo 1740. e partì con la moglie che era gravida di 5 mesi, e partì di Roma con mille scudi l’anno, è che componesse l’opere”).
[17] Ernst Ludwig Gerber, Historisch-Biographisches Lexicon der Tonkünstler, welches Nachrichten von dem Leben und Werken musikalischer Schriftsteller, berühmter Componisten, Sänger, Meister auf Instrumenten, Dilettanten, Orgel- und Instrumentenmacher, enthält, t. 1, Leipzig 1790, s. 146.
[18] Idem, Neues historisch-biographisches Lexikon der Tonkünstler, welches Nachrichten von dem Leben und den Werken musikalischer Schriftsteller, berühmter Komponisten, Sänger, Meister auf Instrumenten, kunstvoller Dilettanten, Musikverleger, auch Orgel- und Instrumentenmacher, älterer und neuerer Zeit, aus allen Nationen enthält, t. 1, Leipzig 1812, s. 358–359.
[19] Ch. Burney, A General…, op. cit., s. 573–574.
